بازآفرینی عرصه‌های ناکارآمد شهری: فرصتی برای خلق شبکه فضاهای جدید شهر تهران
شهر تهران در چند دهه اخیر با تغییرات گسترده اجتماعی، اقتصادی و فضایی روبرو بوده است. تغییر در شیوه زندگی شهروندان موجب شده تا نیاز به خدمات جدید در شهر افزایش پیدا کند و خدمات پیشین نتوانند به تقاضای رو به رشد اجتماعی و اقتصادی پاسخ مناسبی دهد. همچنین در پی چنین تغییرات گسترده‌ای، بسیاری از فعالیت‌های بزرگ مقیاس تعطیل شدند و به عرصه‌های رهاشده تبدیل شوند. از سوی دیگر، با گسترش شهر و افزایش جمعیت آن، چالش‌های زیادی در زمینه پایداری شهر نظیر آلودگی هوا، حمل و نقل مبتنی بر خودروی شخصی، کمبود فضاهای با کیفیت شهری برای گروه‌های مختلف اجتماعی، استفاده نادرست از فرصت‌های طبیعی شهر (به ویژه رود-دره‌ها) به چشم می‌خورد. با توجه به این مسائل، پروژه‌ای بلندمدت برای استفاده از اراضی رها شده در جهت خلق فرصت‌های جدید اقتصادی و اجتماعی و گسترش فضاهای شهری تعریف شد و برای آن یک اداره در سازمان نوسازی شهر تهران ایجاد شد. از ویژگی‌های این فرآیند بازآفرینی ارتباط با سازمان‌ها و گروه‌ها و ارتقاء مشارکت در سطوح مختلف در راستای خلق فضاهای جدیدی برای شهر تهران با استفاده از اراضی رهاشده و ناکارآمد شهری است.
در حال حاضر، برای 6 پروژه ویژه فرآیند بازآفرینی عرصه‌های ناکارآمد شهری در بخش‌های مختلف شهر تعریف شده است که هدف آنها خلق شبکه‌ای از فضاهای جمعی با کیفیت برای شهروندان است، به طوری که این فضاهای جدید بتوانند با فضاهای موجود شهر و شبکه حمل و نقل عمومی ارتباط برقرار کنند و فرصت‌های جدیدی برای ایجاد کسب و کارهای نوین نیز فراهم کند. در هر یک از سایت‌ها رویکرد ویژه‌ای متناسب با زمینه آنها در نظر گرفته شده است:
1- بازآفرینی یک محور شهری: پروژه بازآفرینی فضای فوقانی تونل راه‌آهن تهران-تبریز
2- بازآفرینی خیابان فدائیان اسلام
3- بازآفرینی پادگان 06 تهران (بوستان بزرگ ارتش)
4- بازآفرینی محدوده پیرامونی آستان امامزادگان عینعلی و زینعلی (ع) و بخش همجوار و شرقی رود-دره فرحزاد
5- بازآفرینی کارخانه سیمان ری
6- بازآفرینی عرصه‌ها ناکارآمد منطقه 19، زمین‌های برجای مانده از کوره‌های آجرپزی
اولین محدوده در غرب شهر، فضای باقی مانده در سطح از انتقال مسیر راه‌آهن تهران-تبریز به زیر زمین است که فضایی در حدود 50 هکتار در یکی از پرتراکم‌ترین مناطق شهر برای توسعه فضای عمومی با کیفیت به صورت خطی و با امکان پیوند محلات پیرامون فراهم کرده است. این پروژه با توسعه فضاهای جدید شهری در مناطق کم برخوردار شهر، به افزایش عدالت فضایی و دسترسی عادلانه به خدمات شهری کمک خواهد کرد. رویکرد این پروژه مشارکت گسترده گروه‌های مختلف برای تاثیرگذاری در سه سطح محلی (ساکنان محلات کم برخوردار، سرمایه‌گذاران خرد و تامین خدمات محلی)، میانی (با توسعه فضاهای تفریحی) و کلان (استفاده از زمین‌های رها شده اطراف برای توسعه صنایع جدید و خلاق) است. محدوده دوم یک محور شهری، خیابان فدائیان اسلام و زمین‌های صنعتی اطراف آن در بخش جنوب شرقی شهر و پیوند دهنده تهران با شهر تاریخی ری است که با رویکرد ایجاد یک خیابان زنده، پویا و کامل تعریف شده است. اهداف بازآفرینی این محدوده شامل پیوند دو مرکز تاریخی، تعریف هویتی جدید برای این محور (تحول آن از یک مسیر شریانی به یک خیابان کامل)، ایجاد فرصت‌های جدید کسب و کار، ارتقاء کیفیت فضاهای عمومی و تعریف حمل و نقل دوستدار محیط زیست است. محدوده سوم در شمال شرقی شهر، یک پادگان نظامی رها شده با قدمت 200 ساله است که با بافت شهری احاطه شده است. با واگذاری این محدوده به شهرداری تهران، یک پارک نوین با رویکرد بازآفرینی فرهنگ محور (بوستان بزرگ ارتش) در آنجا در نظر گرفته شده است که مجموعه‌ای از فعالیت‌های فرهنگی، صنایع خلاق و هنرهای سنتی و مدرن را در خود جای داده است. محدوده چهارم در شمال غربی شهر، با عنوان «تهیه طرح بازآفرینی محدوده پیرامونی آستان امامزادگان عینعلی و زینعلی (ع) و بخش همجوار و شرقی رود-دره فرحزاد»، شامل بازآفرینی یکی از رود-دره‌های مهم شمالی-جنوبی شهر (فرحزاد) در راستای پیوند شهر با طبیعت است. این رود-دره که از یکسو در مجاورت یک مکان مذهبی، روستای قدیمی پونک و باغات پیرامونی است و از سوی دیگر با محلات مسکونی ارتباط دارد، فرصتی را برای احیاء مسیر رودخانه، باغات قدیمی و پیوند شهر با طبیعت و یکی از روستاهایی تاریخی شهر فراهم کرده است. محدوده پنجم، در جنوب شهر تهران، اولین کارخانه سیمان ایران است که برای سال‌ها غیر فعال بوده است. با مرمت و احیاء این مرکز در کنار ایجاد یک موزه صنعت، فضای مناسبی را فعالیت‌های مختلف فرهنگی، هنری و تفریحی برای شهروندان پیش‌بینی شده است. محدوه ششم در جنوب غربی شهر، زمین‌های برجای مانده از کوره‌های آجرپزی هستند که برای توسعه مسکن قابل استطاعت، تامین خدمات شهروندان و توسعه کسب و کارهای جدید مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
هدف کلی فرآیند بازآفرینی عرصه‌های ناکارآمد شهری که سطح گسترده‌ای را در شهر تهران در بر می‌گیرد، استفاده از توان همه گروه‌ها برای خلق شبکه فضاهای جدید است. در پروژه شماره 1 با عنوان بازآفرینی محور شهری؛ فضای فوقانی تونل راه آهن تهران-تبریز به علت قرارگیری این محدوده در کنار محلات کم برخوردار شهر، افراد ساکن در این محلات، به طور فعالی در توسعه کسب و کارهای جدید و خدمات نوین مشارکت خواهند کرد و با توجه به چشم‌انداز طرح، فضاهای مختلفی از جمله صنایع دستی و تولیدات محلی در نظر گرفته خواهند شد. ویژگی این پروژه ارتباط میان سطوح مختلف از طریق در نظر گرفتن فضاهای مختلف برای آنها و ارتباط میان آنها از طریق شبکه دفاتر محلی و تشکیل گروه‌های مردمی است. در سایت شماره 3 که بازآفرینی پادگان نظامی است، ساختمان‌های قدیمی پادگان می‌توانند در اختیار گروه‌های مختلف مرتبط با صنایع خلاق و استارتاپ‌ها قرار گیرند که فضاهای چند کارکردی این سایت امکان تشکیل زنجیره‌ای از فعالیت‌های مختلف را در کنار هم جهت ارتقاء کسب و کارهای کوچک و فضای عمومی فراهم می‌کند. در تمامی سایت‌های پروژه، زمین‌های وسیع موجود در اطراف خیابان پویا و کامل فدائیان، کارخانه سیمان ری و غیره، فضاهای مناسب برای مجموعه‌ای از شرکت‌های کوچک و کسب و کارهای نوپا در نظر گرفته شده است. همچنین در راستای جذب ایده‌های نوآورانه برای بازآفرینی سایت‌های درنظر گرفته شده، دو مسابقه بین‌المللی برای پروژه راه‌آهن و کارخانه سیمان ری (در حال انجام) و یک مسابقه ملی برای پروژه امامزادگان (ع) صورت گرفته است.
ابعاد فرهنگی بازآفرینی عرصه‌های ناکارآمد (بازآفرینی فرهنگ-مبنا)