شناسنامه پایان‌نامه
دانشجو: مریم جعفربیگلو
استاد راهنما: دکتر علیرضا عندلیب
استاد مشاور: دکتر ایرج اعتصام
مقطع تحصیلی/ رشته/ گرایش: کارشناسی ارشد/ معماری/ ـــــــــ
دانشگاه/ دانشکده: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران/ دانشکده معماری و شهرسازی
سال تحصیلی: 89 ـ 1388
خلاصه پژوهش
شهرهای امروز به بخش‌های متنوعی تقسیم می‌شوند که از لحاظ کالبدی، شکل بناها، الگوی ساخت و نیز شیوة زندگی و فرهنگ حاکم بر ساکنان آن، ویژگی‌های متفاوت و متمایزی دارند. بخش‌هایی از شهرهای امروز ما، نتیجة سبک و نیاز و ملزومات زندگی گذشته‌اند. به همین علت، هم دشواری‌هایی برای زندگی امروز ساکنانشان دارند و هم آیندة پرمخاطره‌ای را پیش روی شهروندان قرار داده‌اند. خانه‌هایی غیرمقاوم در برابر زلزله‌های شدید، کوچه‌هایی با عرض کم، امکانات ناچیز رفاهی، کمبود سرانة فضای سبز، و البته تراکم زیاد جمعیتی، هزینه‌های زیست‌محیطی، بهداشتی و اجتماعی هنگفتی را بر بدنة زندگی شهری وارد کرده؛ ضمن این‌که پیوسته هراس از یک فاجعة دامن‌گیر را به مسئولان و ساکنان آن یادآور می‌شوند.
بافت‌های فرسوده، اصطلاحی‌ست که به این مناطق اطلاق می‌شود و این روزها در ادبیات مدیریت شهری جایگاه بسیار نمایانی پیدا کرده است؛ بافت‌هایی که اغلب میزبان ساکنانی از طبقات پایین اقتصادی‌ست. در سامان‌دهی این بافت‌های فرسوده، آنچه که تاکنون بیشتر مورد توجه قرار گرفته، نوسازی کالبدی این بافت‌هاست. در هر حال، پس از اجرای طرح‌های نوسازی، این بافت‌ها دارای کالبدی بهتر و با خدمات مناسب شهری خواهند شد؛ اما این نکته بسیار مهم است که آيا ساكنان بافت‌هاي نوسازي‌شده، از زندگي خود در محل‌هاي تازه احساس رضايت و آسودگی دارند يا نه؟
طرح تجميع، از جمله گزينه‌هاي پيشنهادي براي سامان‌دهي بافت‌هاي فرسوده است؛ ليكن در طي ساليان، از طرف ساكنان پذیرفته نشده و در مرحلة اجرا متوقف مانده است. از جمله علل ناكامي و تحقق‌ناپذيري آن‌ها، تطابق نداشتن طرح‌هاي ارایه‌شده با الگوي زندگي و فرهنگ ساكنان محلات است. گفتنی اين‌که طرح‌ها در عين دارا بودن مباني نظري مقبول، از رنگ و بوي فرهنگي برخوردار نيستند.
طرح به‌سازی محلۀ اتابک واقع در منطقۀ 15 شهرداری تهران، نمونۀ مورد مطالعة این پژوهش است. روش پژوهش، میدانی و کتابخانه‌ای شامل بررسی پرسش‌نامه‌های اجتماعی طرح منظر شهری اتابک، برداشت کالبدی شماری از خانه‌های اتابک، بررسی بازار عرضه و تقاضای مسکن در ضوابط و مقررات طرح تفضیلی تهران و منطقة 15 و مونوگرافی روزانۀ ساکنان بوده است. این پروژه، با دارا بودن شاخصه‌های فرسودگی، قرارگیری در بین شاه‌راه‌های ارتباطی جنوب شهر تهران، و بودن در دسترس آسان افراد بیگانه، از مناطق مورد تهدید در شهر تهران به شمار می‌آید و چنانچه نتواند خود را با دیگر نقاط شهری تطبیق دهد، با عدم استقبال ساکنان اصلی و جای‌گزینی افراد غریبه در محل مواجه می‌شود؛ که معضلاتی اجتماعی در پی خواهد داشت. در این میان، طرح‌های جدید، با در نظر گرفتن امکانات مسکن مناسب و فضاهای جمعی می‌تواند میل به سکونت را افزایش دهد. البته مشابه این طرح‌ها، در مقیاس کوچک‌تر، پراکنده در بعضی از نقاط شهر احداث شده؛ اما چیزی که باعث استقبال نکردن مردم از نوسازی‌ها شده، توجه نکردن طرح‌ها به سکونت سنتی افراد در درون محل است. با توجه به ریزدانگی بناهای موجود در محلۀ اتابک و وجود متراژهای زیر 100 متر و گاه زیر 50 متر و همچنین ساختار قدیم و فرسودة بافت، امکان توانمندسازی و به‌سازی این منطقه بسیار محدود است، و از سوی دیگر، برای ساخت واحدهای جدید با رعایت اصول مهندسی شهری و ایجاد معابر و زیرساخت‌های شهری، خانه‌ها باید عقب‌نشینی کنند و متراژشان تغییر یابد؛ در حالی که با توجه به کم‌متراژ بودن خانه‌ها، عموماً چیزی از آن‌ها باقی نخواهد ماند. بنابراین، برای نوسازی این بافت، نیاز مبرمی به بودجة حمایتی دولتی احساس می‌شود و تجمیع پلاک‌ها، از الزامات طرح به حساب می‌آید. در این طرح، با تجمیع چند پلاک واقع‌شده در همسایگی یکدیگر و افزایش ارتفاع خانه‌های جدید ـ یعنی تبدیل پلاک‌های ویلایی و مستغلاتی به بلوک‌های آپارتمانی ـ می‌توان تراکم مورد نیاز برای جمعیت‌پذیری محله را تأمین کرد و با کاهش سطح اشغال کاربری مسکونی از 70% به 40%، زمین لازم را برای تعریض معابر و ایجاد فضاهای باز شهری پدید آورد. بدین ترتیب، علاوه بر ایجاد معابر استاندارد، سرانة مسکونی نیز به حد مقبولی افزایش خواهد یافت. بر این اساس، سازمان نوسازی شهر تهران، طرح شهید خوب‌بخت را به شکل نمونه و پایلوت در این محدوده به اجرا در آورده است. این طرح، طرحی مشارکتی بوده و برای نخستین بار در ایران به اجرا در آمده است.
طرح‌های پیشین نوسازی، همگی از نوع پروژه‌ای بوده، و طرح‌های مشارکتی که تا کنون در ایران به اجرا درآمده‌اند، در حد نوسازی یا به‌سازی معابر بوده، و هیچ یک چنین وسعتی نداشته‌اند. بنابراین، با توجه به مطالعات و بررسی‌های صورت‌گرفته در این محدوده، در راستای برطرف کردن نیازهای ساکنان، ارتقای سطح کیفیت زندگی و ایجاد حس رضایتمندی، پیشنهادها بدین شرح ارایه شده است: 1ـ ایجاد مجتمع‌های مسکونی درجۀ یک با در نظر گرفتن نوع سکونت اولیة ساکنان؛ 2ـ کمک به ارتقای تمایل زندگی در محل در ساکنان اصلی و کاهش رفتارهای بد اجتماعی با ایجاد یک محلۀ همگام با نیازهای ساکنان در جهت یکدست کردن رشد کلان‌شهری چون تهران.