شناسنامه طرح پژوهشی

مؤسسة پژوهشی/ پژوهشگر: پرویز پیران

سفارش‌دهنده: سازمان نوسازی شهر تهران

سال تهیه: 1389

کلیدواژه‌ها

مشارکت مردمی، نوسازی بافت فرسوده، توسعة محله‌ای، تسهیلگری، از جا کندن اقتصادی.

اهداف پژوهش

·      بررسی روی‌کرد جامع، مشارکت‌محور، مشارکت‌مبنا و معطوف به اجرا در نوسازی بافت‌های فرسوده؛

·      مطالعه و بررسی پنج محله از محلة تهران، شامل: نعمت‌آباد، رباط کریم، امام‌زاده عبدالله، خانی‌آباد و باغ آذری از منظر پایداری و شهروندمداری با هدف‌گیری توسعه و با روی‌کرد اجرایی؛

·      دست‌یابی به پارادایمی جدید با تکیه بر مفهوم از جا کندن اقتصادی.

ساختار و چارچوب پژوهش

بخش یکم ـ چارچوب نظری، شامل: نگاهی گذرا به چارچوب‌های نظری مرتبط با فرایند شکل‌گیری و تحولات شهر تهران، شامل نظریة امروزین شدن(مدرنیزاسیون)، دیدگاه وابستگی، جمع‌بندی نظری و طرح نظریة آغازین هدایت‌کننده(مورد: کلان‌شهر تهران)؛ نگاهی به معنا و مفهوم پایداری و شهروندمداری؛ جمع‌بندی از کارپایه یا چارچوب نظری و نظریة آغازین هدایت‌کننده به کارپایة روش‌شناختی. بخش دوم ـ روش‌شناسی، شامل: نگاهی گذرا به مفهوم دخالت در باب کالبد یا جسم، با تأکید بر محله‌محوری  و مشارکت‌مبنایی؛ تعریف محله؛ کارپایه یا چارچوب روش‌شناسی، شامل: نحوة امتیاز‌دهی تعیین توانمندی خانوارها؛ گذر از دنیای نظری به میدان عمل. بخش سوم ـ بررسی و مطالعه محلات، شامل: بررسی محله‌ها در دل چند منطقة شهرداری شهر تهران: کالبدشکافی محیط پیرامونی یا ارزیابی سریع؛ برنامة عمل یا اقدام محله‌ای در قالب سناریوهای مختلف، شامل: جمع‌بندی همکاری‌های موردی و مقطعی‌کاری و همکاری‌های خون‌محور و تبارمحور سنتی در خدمت توسعة محله‌ای، آنالیز زنجیرة عوامل و نتایج، دگرگونی دیدمانی یا پارادایمی، شکل‌گیری رونق محله‌ای و  بافت‌های کم‌توان یا فرسوده در قالب تبیین مفهوم و معنای از جا کندن اقتصادی، تبیین یافته‌های میدانی ناشی از تقاطع داده‌ها و انطباق آن با  راه آینده، ارایة پیش‌نیازهای اجرای برنامة عمل.

 خلاصه پژوهش

پژوهش حاضر، پژوهشی جامع، مشارکتی و اجرایی‌ست که 5 محله از محلات شهر تهران شامل نعمت‌آباد، رباط کریم، امام‌زاده عبدالله، خانی‌آباد و باغ آذری را با شاخص‌های متفاوتی از نظر پایداری و شهروندمداری مطالعه کرده ‌است. پس از ارایة مقدمه و بیان مسئله، چارچوب نظری این پژوهش، شامل نظریة امروزین شدن(مدرنیزاسیون) و دیدگاه وابستگی، و فرآیند شکل‌گیری و تحولات شهر تهران است. این نقطه، نقطة آغازین هدایت‌کنندة کلان‌شهر تهران است.

در بخش بعدی، به منظور دست‌یابی به شاخص‌های مورد نظر، دو مفهوم پایداری و شهروندمداری مطالعه شده است. در مقابل مفهوم شهروندمداری، مفهوم زورمندمداری یا زورمداری(دسپوتیسم) مطرح شده و آثار الگوی زورمندمدار بر ساخت جامعه و اجزا و عناصر آن بررسی شده ‌است. همچنین ضرورت‌های عینی گذار از زورمندمداری به شهروندمداری بر پایة اوضاع ایران طرح شده است. با این مطالعات، نظریه آغازین هدایت‌کننده به دست آمده است. پس از آن، به منظور بررسی مفهوم مداخله در کالبد با تأکید بر محله‌محوری و مشارکت‌مبنایی، مقولة فضا از منظر مطالعات اجتماعی ـ فرهنگی ـ اقتصادی بررسی شده، و با تعریف محله، برنامه‌ریزی محله‌ای و مدل‌های برنامه‌ریزی محله‌ای، مدل سازمانی اجتماع محلی(Community) و مدل توسعة اجتماع محلی دارایی‌محور طرح شده است.

پس از آن، چارچوب روش‌شناسی ارایه شده ‌است. در این بخش، نحوة امتیازدهی در راستای تعیین توانمندی خانوارها به منظور ارزیابی فرضیة مادر طرح شده، و همچنین محلات مورد مطالعه دقیقاً معرفی شده‌اند. در این قسمت، تاریخچة محله‌ها(هر 5 محله به تفکیک) از سال 1380 تا امروز مطالعه شده است. بررسی تفصیلی هر محله، شامل سیر تحول و ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی ساکنان و مسائل و مشکلات از نگاه آنان، و در نهایت، تقاطع داده‌های هر پنج محله با هم است. در بخش بعد، محله‌ها در مجموع با استفاده از شاخص‌های پویایی، توان اقتصادی بدون توجه به وضعیت مسکن، توان اقتصادی در مجموع، پیچیدگی‌های کالبدی، وجود تضادها و تناقض‌ها، مشارکت‌جویی، سخت بودن کار در محله، موانع اداری در نوسازی از جمله شهرداری تحلیل شده‌اند.

به منظور ارایة برنامة عمل یا اقدام محله‌ای(Neighborhood Action Plan) در قالب سناریوهای گوناگون، شامل ـ جمع‌بندی همکاری‌های موردی و مقطعی‌کاری و همکاری‌های خون‌محور و تبارمحور سنتی در خدمت توسعة محله‌ای، آنالیز زنجیرة عوامل و نتایج، دگرگونی دیدمانی یا پارادایمی ـ شکل‌گیری رونق محله‌ای و  بافت‌های کم‌توان یا فرسوده در قالب تبیین مفهوم و معنای از جا کندن اقتصادی، نظریة پایة توسعة محله‌ای طرح شده است.

در این پژوهش، مفهوم از جا کندن، نقطه‌ای فرضی‌ست که اقدامات آگاهانه و برنامه‌ریزی‌شدة معطوف به فضا، سبب شکل‌گیری و فعال شدن آن می‌شود. به عبارت دیگر، هنگامی‌ که محله، ناحیة شهری، سکونتگاه غیررسمی، منطقة شهری، شهر یا نوشهر، از جا کندن را تجربه می‌کند، طی فرایندی زمان‌بر، به مکانی متعارف تبدیل می‌شود.

       متعارف در بحث حاضر دارای دو شاخص مهم است: 1ـ شکل‌گیری تدریجی تنوع گروهی و طبقاتی در مقیاس سکونتگاه، در کنار آرایش طبقاتی متنوع؛ 2ـ توان سکونتگاه(محله، ناحیة شهری، سکونتگاه غیررسمی، محله با بافت قدیم فرسوده، منطقة شهری، شهر یا نوشهر) در بازتولید خود و اندکی رشد کیفی و کمّی فراتر از بازتولید ساده.

نقطة مقابل فرآیند متعارف شدن، حرکت بافت محله به سمت فرسایش است. هنگام متعارف شدن سکونتگاه‌ها ـ چه رسمی و چه غیررسمی ـ تحولات کالبدی به‌ویژه در لبة خیابان‌ها یا دست‌رسی‌ها رخ می‌دهد و آغاز می‌شود، و در موقع حرکت به سمت نامتعارف شدن نیز معکوس این پدیده مشاهده می‌شود.

الگوی متعارف شدن، در تحلیل نهایی، در «مازاد درآمد خانوار، فراتر از سطح معیشتی» منعکس شده است. برای توسعة محله‌ای و توقف فرسایش کالبدی، و برعکس، رونق اقتصادی و سپس تحرک اجتماعی، پروژة «معرفی محرک از جا کندن»،  ضرورتی بی‌مانند است.

در نهایت، اقدامات لازم به این شرح معرفی شده‌اند: 1ـ حضور همة سازمان‌های ذی‌نفع در بافت و ایجاد دفاتر به عنوان نوعی انباشت در محلات که سبب تحرکات جدید در محلات می‌شود؛ 2ـ شناخت محور بقا در هر محله: در بسیاری از محلات، مسکن می‌تواند جاذب جمعیت و بسیج‌کنندة نیروهای مردمی­ باشد. بنابراین، پذیرش نوسازی و به‌سازی، محور بقا و بسیج‌کننده است.  بر این اساس، محرک‌های از جا کندن اقتصادی که با حضور و آغاز فعالیت سازمان‌های دولتی به راه می‌افتند، به مثابه نقطة شروع، اهمیتی بی‌مانند دارند. توجه به این نکته لازم است که دگرگون‌سازی ایماژ، برداشت و نگاه مردم، مهم‌ترین مسأله است.

در پایان، همچنین دستورالعمل تسهيلگري در پروژة مشاركت‌محور و مشاركت‌مبناي «از تو حركت، از خدا بركت» به مثابه تسهيلگري پويا ارایه شده است.

دستاوردها و یافته‌های پژوهش

این پژوهش، ضمن بررسی کامل مبانی نظری و چارچوب های مفهومی در قالب نظریات گوناگون، ایدة اصلی را با عنوان از جا کندن اقتصادی طرح می‌کند. این مفهوم، به معنای اقدامات آگاهانه و برنامه‌ریزی‌شدة معطوف به فضا، و سبب شکل‌گیری و فعال شدن آن است. در این راستا، ضمن بررسی و تحلیل محلات مطالعاتی با شاخص‌های مشخص، اقدامات لازم به شرح ذیل معرفی شده است: 1ـ حضور همة سازمان‌های ذی‌نفع در بافت و ایجاد دفاتر به عنوان نوعی انباشت در محلات که سبب تحرکات جدید در محلات می‌شود؛ 2ـ شناخت محور بقا در هر محله که بسیار حایز اهمیت است. همچنین در پایان، دستورالعمل تسهيلگري پویا در پروژة مشاركت‌محور و مشاركت‌مبناي «از تو حركت، از خدا بركت» ارایه شده است.